Πριν το έλατο υπήρχε η ελιά

Η σχέση της Ελλάδας με την ελιά είναι παλιά όσο και ο πολιτισμός της — και όχι μόνο ως πηγή λαδιού και τροφής, αλλά και ως ιερό σημάδι γονιμότητας, ευφορίας και γιορτής. Η Ειρεσιώνη, το στολισμένο κλαδί της ελιάς που περιφερόταν στις γιορτές των αρχαίων, μοιάζει εκπληκτικά με το σημερινό χριστουγεννιάτικο δέντρο: ήταν ένα αντικείμενο λατρείας και χαράς, στολισμένο με καρπούς, μαλλιά και ευχές — ένα ζωντανό σύμβολο που ταξίδεψε μέσα στους αιώνες και έφτασε ως τις σύγχρονες γιορτές.

Πηγή: zakrospoliteia

Η Ειρεσιώνη ήταν  ένα κλαδί —συνήθως ελιάς— περιτυλιγμένο με μαλλί και στολισμένο με καρπούς του φθινοπώρου: σύκα, ρόδια, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, σταφύλια. Στα Πυανόψια (7ο του μήνα Πυανεψιώνα, δηλαδή Οκτώβριος) το κλαδί αυτό περιφερόταν ως ευχαριστία προς τον Απόλλωνα για τους καρπούς της χρονιάς και ως ικεσία για την επόμενη. Η παράδοση αποδίδει την αρχική πράξη στον Θησέα, ο οποίος, επιστρέφοντας από την Κρήτη, εκπλήρωσε τάμα στον Απόλλωνα — και από τότε το μαγείρεμα οσπρίων και η περιφορά της Ειρεσιώνης έγιναν μνήμη και τελετή ευγνωμοσύνης.

Από τον Παυσανία περιγράφεται για την τελετή της έβδομης μέρας της γιορτής των Πυανεψιών.
«Η ειρεσιώνη είναι ένα κλαδί ελιάς περιτυλιγμένο με μαλλί κι από αυτά κρέμονται διάφοροι καρποί της γης. Ένα αγόρι το τοποθετεί μπροστά στις πόρτες του Ιερού του Απόλλωνα, κατά τη γιορτή των Πυανεψιών. Άλλοι παίδες περιφέραν την ειρεσιώνη από οικία σε οικία, τραγουδούσαν κι έπαιρναν φιλοδώρημα». Η Ειρεσιώνη συνδέεται στο σύνολό της με την επιθυμία για ευφορία και γονιμότητα.

Τα παιδιά που κρατούσαν την Ειρεσιώνη περιφέρονταν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας —μια συνήθεια που θυμίζει τα σύγχρονα κάλαντα— και ζητούσαν φιλοδώρημα. Στο τέλος της περιφοράς, το κλαδί κρεμιόταν στην εξώπορτα και διατηρούνταν έως την επόμενη χρονιά. Πολλές αγροτικές οικογένειες συνέχιζαν να κρεμούν ρόδια, σύκα και κυδώνια στο ταβάνι ως συνέχεια αυτού του εθίμου. Η προφορική παράδοση και τα κάλαντα της Ειρεσιώνης διασώζονται σε αρχαίες και μεταγενέστερες πηγές και δείχνουν τον άρρηκτο δεσμό μεταξύ μουσικής, προσφοράς και ελπίδας.

Ο Πορφύριος (234–304 μ.Χ) αναφέρεται επίσης στο έθιμο της Ειρεσιώνης. «Ήταν ένα κλαδί δέντρου πάνω στο οποίο έπλεκαν λευκές και κόκκινες κορδέλες από όπου κρέμονταν καρποί. Αποτελούσε σύμβολο ευφορίας και γονιμότητας. Την κρατούσαν κοπέλες στην πομπή, που γινόταν στην Αθήνα για τον Ήλιο και τις Ώρες.»

Η σύνδεση της Ειρεσιώνης με τα Χριστούγεννα δεν είναι μόνο συμβολική αλλά και χρονική. Στην αρχαιότητα, η περίοδος του χειμερινού ηλιοστασίου ήταν αφιερωμένη στο φως που «επιστρέφει» και στη γέννηση ενός νέου κύκλου ζωής. Τα Χριστούγεννα ονομάζονταν κάποτε Ηλιούγεννα, καθώς συνδέονταν με τη γιορτή της γέννησης του θεού Ήλιου που απεικονιζόταν να οδηγεί ένα έλκηθρο με φτερωτά άλογα.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η Ειρεσιώνη —ένα κλαδί ελιάς φορτωμένο με καρπούς, χρώματα και ευχές— λειτουργεί ως σύμβολο όμοιο με το  χριστουγεννιάτικο δέντρο που  φωτίζει το σπίτι μας τις γιορτές. 

Στο Βυζάντιο η παράδοση του εορταστικού στολισμού διατηρήθηκε —έστω σε άλλες μορφές— με στολισμούς από μυρτιές, δεντρολίβανα και εποχικά άνθη. Όπως συνέβη σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, έθιμα που σχετίζονται με στολισμένα δέντρα ή φυτικά σύμβολα ενσωματώθηκαν στη χριστιανική πρακτική· το έλατο ως «χριστουγεννιάτικο δέντρο» ήρθε στην Ελλάδα ξανά τον 19ο αιώνα, αλλά η συλλογική μνήμη της Ειρεσιώνης  ήταν αυτή που μάλλον έκανε το νέο έθιμο να κουμπώσει αμέσως.

Η Ειρεσιώνη μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης όχι μόνο σε συμβολικό αλλά και σε πρακτικό επίπεδο: από εποχικά labels και καλαίσθητα gift sets που αφηγούνται την ιστορία της ελιάς και της ευφορίας, μέχρι βιωματικές δράσεις που φέρνουν το κοινό σε επαφή με την παράδοση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Μουσείο της Ακρόπολης, το οποίο μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα καλεί τα παιδιά να στολίσουν την Ειρεσιώνη όπως έκαναν οι αρχαίοι, και να τραγουδήσουν τα αντίστοιχα κάλαντα για να υποδεχθούν τη νέα χρονιά.

Αντίστοιχες πρωτοβουλίες θα μπορούσαν να υιοθετηθούν από ελαιοκομικούς συνεταιρισμούς, επισκέψιμα ελαιοτριβεία ή τοπικές γιορτές, συνδυάζοντας αφήγηση, γευσιγνωσία και δημιουργία. Ακόμη και σε πιο απλές μορφές, όπως η διακόσμηση με μικρά κλαδιά ελιάς στολισμένα με καρπούς και κορδέλες ή η πρόταση χριστουγεννιάτικων συνταγών βασισμένων στο ελαιόλαδο, η Ειρεσιώνη μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα ανάμεσα στην παράδοση και τη σύγχρονη εμπειρία, μετατρέποντας το προϊόν σε φορέα μνήμης, πολιτισμού και γιορτής. Τα έθιμα άλλωστε είναι η γλώσσα της συλλογικής μας μνήμης, εκεί όπου κατοικούν όσα έχουμε ξεχάσει συνειδητά.

Σχετικά άρθρα:

Εγκύκλιος ΑΑΔΕ για τα πρόστιμα που προβλέπει η φορολογική νομοθεσία Σύσκεψη ΠΕΜ στη Λάρισα με φόντο διοργάνωση μεγάλου συλλαλητηρίου Πολιτική: Κεφαλογιάννης: Τέλος οι περικοπές! Η ΚΑΠ στο επίπεδο της τρέχουσας περιόδου Αγροτική Οικονομία: Νέο ιστορικό ρεκόρ στις ρυθμίσεις οφειλών Νοεμβρίου μέσω του Εξωδικαστικού Μηχανισμού